Jonge wetenschappers kiezen steeds vaker voor een carrière in het bedrijfsleven en laten wetenschappelijke onderzoeksinstellingen steeds vaker links liggen. Dat komt omdat er door subsidieverstrekkers en werkgevers wordt gestuurd op de verkeerde indicatoren en dat moet veranderen, betoogde hoogleraar immunologie van weefsels Femke van Wijk van het UMC Utrecht op woensdag 12 oktober in haar oratie. Zij riep collega’s op om zich bewust te blijven van de doelen en waarden die wetenschappelijk onderzoekers met elkaar verbinden.

In haar oratie komt Femke van Wijk - die sinds 1 september 2022 ook Manager Onderzoek is bij de divisie kinderen van het UMC Utrecht - met concrete voorbeelden. Femke van Wijk: “Er is door subsidie en werkgevers een systeem opgetuigd dat draait om regels en prestatie-indicatoren. Tijdschrijven, tussenrapportages, verplichte bijeenkomsten, percentage openaccesspublicaties en accountantsverklaringen. In mijn ogen is het een misvatting om te denken dat sturen op dit soort regels leidt tot wetenschappelijke doorbraken. Het leidt er in de nabije toekomst toe dat onderzoekers vastlopen en zorgt ervoor dat talentvolle onderzoekers voor een functie elders kiezen.” Zij benadrukt dat dit fenomeen in Amerika al de realiteit is. “Veel wetenschappers zoeken en vinden daar al een aantrekkelijker alternatief, bijvoorbeeld een functie in het bedrijfsleven.”

Waarschuwing

Femke van Wijk trekt in haar oratie de parallel tussen het resetten van het immuunsysteem bij chronische ontstekingsziekten en het resetten van de wetenschap. “Het immuunsysteem is een goed georganiseerd netwerk van onder andere verschillende T cellen met specifieke taken, met als doel het lichaam te beschermen tegen ongewenste indringers. T cellen zijn afhankelijk van communicatie via uitgescheiden signaalstoffen en onderling contact. Ook wetenschappers zijn een goed georganiseerd netwerk, dat erbij gebaat is om optimaal te communiceren en nieuwe inzichten te delen.

Maar zowel het immuunsysteem als de wetenschap laten weeffouten zien. Als Femke het gedrag van veel wetenschappelijk onderzoekers met het gedrag van een dierensoort vergelijkt, komt zij uit bij de mieren. “Voor het functioneren van de kolonie zijn de mieren afhankelijk van communicatie via uitgescheiden signaalstoffen en onderling contact. Dit stelt ze in staat om als één groot organisme te functioneren. Maar wanneer er iets grondig misgaat, kan een groep mieren terechtkomen in een zogenaamde dodenspiraal.

Het beeld dat Femke schetst van deze ‘dodenspiraal’ is onheilspellend: “Door een externe trigger die de feromoon communicatie verstoort, volgen de mieren elkaar dan in een cirkel die nog maar heel moeilijk kan worden doorbroken. En er blijven maar mieren bijkomen. Uiteindelijk sterven deze mieren aan uitputting.” Volgens Femke van Wijk schuilt hierin een risico: “Onderzoekers volgen een spoor van grants, papers en credits en draaien braaf rondjes in het systeem. Totdat het systeem uitgeput raakt. Een tragisch risico van een zorgvuldig zichzelf organiserend systeem.”

Andere koers

“Ik realiseer me dat een roep om verandering op weerstand stuit. De vrees om bezit of verworvenheden te verliezen is volkomen terecht. Als wetenschappers zijn we echter verbonden door onze nieuwsgierigheid, én de bijdrage die we willen leveren aan de wetenschap en maatschappij. Waarden die daarbij horen zijn creativiteit, vrijheid, transparantie, en synergie. Sluit het huidige systeem hierbij aan?” Volgens Femke van Wijk verliezen onderzoekers nu vrijheid en creativiteit door de prestatiedruk en het sturen op de verkeerde indicatoren. “En omdat we als individuele wetenschappers worden beoordeeld, proberen we ons vooral te onderscheiden van andere wetenschappers.”

Oplossingen

Om tot een oplossing te komen, neemt Femke van Wijk opnieuw graag een voorbeeld aan het gedrag van mieren. “Mierenkolonies functioneren als één organisme en verdedigen hun kolonie. Maar dit betekent niet dat ze alle andere kolonies als concurrenten zien. Nee, ze vormen superkolonies waarbij vele kolonies onder de grond verbonden zijn en samenwerken”, vertelt ze. “Het vergt precisie, moed en synergie om te doen wat mieren zo succesvol doen. Laten we écht goed nadenken hoe we de weeffouten uit ons systeem kunnen halen, laten we daadwerkelijk stappen zetten om op andere indicatoren te gaan sturen. En bovenal laten we meer gaan samenwerken, met onze eigen wetenschappelijke doelen en waarden voorop, zodat we elkaar de komende jaren vooral versterken.”

for English, click here >